Opisati život naučnog i političkog delatnika, profesora Beogradskog univerziteta dr Dragoljuba Jovanovića, istaknutog učesnika svih najvažnijih društveno-političkih zbivanja na jugoslovenskom tlu od početka dvadesetih godina 20. veka do sredine četrdesetih, oceniti bar delimično njegov doprinos razvoju naučne misli, unapređenju nastavnog procesa na Univerzitetu, borbi za demokratizaciju društva i protiv autokratskih režima, nije bio ni lak ni jednostavan zadatak. Ime Dragoljuba Jovanovića se često pojavljivalo na stranicama štampe i časopisa različite političke i ideološke usmerenosti, u sećanjima učesnika raznih zbivanja, u policijskoj i sudskoj dokumentaciji, u dokumentima Komunističke partije Jugoslavije, u izjavama političara i učesnika društveno-političkih događaja u međuratnom i posleratnom razdoblju. U mnogim napisima i istraživačkim radovima profesor Jovanović je prikazan kao kontraverzna politička ličnost, čovek koji je svoj talenat i naučne interese podredio političkim ambicijama, kao ličnost koja je u političkoj aktivnosti uglavnom razbijala antirežimske snage, savez radnika i seljaka, služila je interesima diktatorskog režima, a kasnije tokom rata, okupatorskom podrivala socijalističku izgadnju posle oslobođenja zemlje, služeći interesima stranih sila i inostranoj agenturi. Ocenjivan je kao demagog, sluga Hrvata i Kominerne, saradnik četničkog pokreta itd. Istoričari su te ocene u štampi, literaturi, izveštajima iz novina, policijskih organa i rukovidilaca KPJ prihvatili opterećeni raznim ideološkim pristupima bez ozbiljnih analiza, često površno i nedovoljno upućeni u sadržinu i suštinu ideologije i akcije Dragoljuba Jovanovića.
Ko je bio Dragoljub Jovanović? Zašto je privlačio toliku pažnju javnosti, često bio kritikovan? Koje su bile njegove političke teženje tokom više od četrdeset godina rada? Šta je postigao u društveno- političkim akcijama u međuratnoj i posleratnoj Jugoslaviji? Teško odgovoriti na postavljena pitanja, a još teže dati tačne ocene i sudove o dometima njegovog složenog političkog i društvenog angažmana, kome je posvetio svoj život.
Ličnost dr Dragoljub Jovanović je još od početka sedamdesetih godina privlačila moju pažnju prilikom proučavanja političke krize u Jugoslaviji u drugoj polovini XX veka, seljačkog pokreta u Srbiji u to vreme, režima diktature i borbe protiv nje.
Dugo godina proučavajući život i delovanje te ličnosti došla sam do saznanja da je potrebno, radi istine i objektivnog vrednovanja njegove celokupne naučne i političke delatnosti, preispitati davane ocene, nametane od strane raznih vlastodržaca i njihovih poslanika i slugu, kao i idejnih protivnika Dragoljuba Jovanovića, u pokušaju da se dođe do objektivne slike njegovog života i aktivnosti kao naučnika, pedagoga, pisca, političara, koji je prošao mnoge scile i haribde, suđenja i robije zbog svojih političkih stavova i angažovanja u borbi protiv režima autokratije i diktatura.
Rad je pokušaj da se opiše životni put, naučna i politička aktivnost Dragoljuba Jovanovića, preispituju ocene i sudove o njemu, istakne doprinos razvoju naučne misli i demokratizaciji društveno- političkog i državnog uređenja kako u međuratnom razdoblju, tako i posle oslobođenja zemlje od okupacije.
Francuski đak, koga je sudbina odvela iz zabačenog pirotskog kraja, preko Beograda i Makedonije na školovanje na Sorbonski univerzitet u Francuskoj, gde je odbranio dve doktorske disertacije, bio je jedan od najboljih studenata istaknutog francuskog sociologa Selestena Buglea. Među jugoslovenskim studentima je brzo postao jedan od pristalica jugoslovenske ideje, ali i ideologije socijalne pravde i jednakosti, jedan od vodećih ličnosti u studentskom udruženju jugoslovenskih studenata u Parizu. U tom gradu je našao svoju životnu saputnicu Danu, takođe studentkinju, u Parizu mu se rodila prva kćerka Bojka. Ovde je stekao ne samo široka znanja iz sociologije, istorije i geografije, nego i mnogo dobrih prijatelja među Francuzima i Jugoslovenima. Posle odbrane doktorata, u jesen 1923. godine vratio se u Beograd. Na poziv i po preporuci profesora Slobodana Jovanovića Dragoljub Jovanović postaje docent Pravnog fakulteta Beogradskog univerziteta, na koji prelazi posle rada u Ministarstvu finansija, 1924. godine. Počinje njegov naučni i pedagoški rad, a brzo i napreduje, jer uskoro postaje vanredni profesor, predaje agrarnu politiku, dotad malo poznatu i malo znanu nauku u Srbiji uz punu podršku profesora Slobodana Jovanovića.
Mlad i aktivan naučnik ne zadovoljava se radom na Univerzitetu, već se angažuje na proučavanju socijalnih problema, uviđajući teško ekonomsko i socijalno stanje narodnih masa posle rata. Postaje jedan od osnivača Grupe za socijalnu i kulturnu akciju u Beogradu sa grupom mladih intelektualaca, uglavnom poznanika iz Francuske i sa Univerziteta u cilju proučavanja socijalnih problema. Sa saradnicima drži predavanja u mnogim mestima Srbije i Vojvodine, upoznavajući slušaoce sa učenjem i životom francuskih socijalista utopista, istaknutih sociologa Evrope. Pojedine delove svoje glavne doktorske teze povremeno iznosi u predavanjima na sastancima Grupe za socijalnu i kulturnu akciju i u drugim predavanjima. Svojim delovanjem podstiče mlade ljude da rade na polju socijalne delatnosti. Posebno se zalaže za širenje ideja demokratije, ljudske solidarnosti i ravnopravnosti raznih nacionalnosti, žena, radnih ljudi. Već je 1924. godine obraćao pažnju na potrebu upoznavanja širih slojeva sa osnovnim idejama organizovanja demokratskog društva, imajući uzore u francuskoj demokratiji. U almanahu Grupe za socijalnu i kulturnu akciju piše uvodni tekst o organizaciji demokratije u kojem, između ostalog, navodi da se zemlja nalazi „u potpunoj dezintegraciji“, da još nisu „nikli novi ljudi“, upotrebljavaju se „stare metode za rešavanje novih problema“, a „nove misije još uvek nose stari ljudi“. Time je izražavao kritički stav prema postojećem društvenom uređenju i vladajućem sistemu. Sem kod francuskih socijalista, nalazio je uzore u delima srpskih socijalista XIV veka, pre svega u delima Svetozara Markovića.
Približavajući slušaocima i čitaocima ideje naprednih evropskih i srpskih mislilaca, u mnogim tekstovima je ocrtao portrete i izneo ideje Svetozara Markovića, Mihaila Avramovića, Petra Kočića, Isidore Sekulić, Slobodana Jovanovića, Anatola Fransa, Žana Žoresa, Selestena Buglea, Emila Dirkhajma, Karla Marksa, Elen Klej i drugih istaknutih predstavnika domaće i evropske progresivne misli, tražeći u njihovim delima podsticaj za svoje ideološke postavke i aktivnost. Među glavne ciljeve Grupe za socijalnu i kulturnu akciju svrstavao je ostvarenje ideala socijalne i društvene pravde radi postizanja „organskog skupa slobodnih ljudi i grupa koji racionalno proizvode materijalna i duhovna bogatstva i pravično ih među sobom dele“. U isticanju potrebe demokratizacije društva propagirao je versku tolerantnost, istupajući protiv „verske ukočenosti“, za oslobađanje i od nacionalnog romantizma, a pre svega za
likvidaciju „policijskog i militarističkog shvatanja države“. Radi ostvarenja tih ciljeva se angažuje na socijalnom, a kasnije i političkom polju.
Bio je i agilan propagator modernizacije jugoslovenske ekonomije i društva u celini. U tom smislu su važni njegovi tekstovi posvećeni organizaciji proizvodnje i unapređenju finansijske politike. Uzor moderne proizvodnje je video u sistemu američkog industrijalca i bankara Henrija Forda, smatrajući da njegovi metodi mogu i treba da budu korišćeni i u Jugoslaviji. O tim metodima je napisao predgovor knjizi Henrija Forda „Moj život“. U tekstovima ekonomske provenijencije pokazao je iscrpno poznavanje problematike privrede i njene modernizacije kao osnova za dalji razvoj privrede zemlje.
Pored naučnog rada Dragoljub Jovanović je nalazio vremena i snage da pokreće pojedina izdanja, publikacije, zbornike radova, da bude urednik ili član redakcija niza časopisa, zbornika i novina. Sa svojim saradnicima pokrenuo je zbornike tekstova „Nova kultura“, „Bilten Grupe za socijalnu i kulturnu akciju“, almanah te Grupe pod naslovom „Generacija pred stvaranjem“, zbornike „Istok“ i „Novi pravci“. Maja 1926. godine postao je urednik lista „Rad“, koji je izlazio do februara 1929. godine kao organ Grupe za socijalnu i kulturnu akciju. Podržao je izlaženje zagrebačkog lista „Zemljoradničke novine“. Pisao je o raznim temama u desetak srpskih, hrvatskih i drugih novina i časopisa, među kojima su bili tako značajni listovi kao što su: „Politika“, „Novosti“, „Život i rad“, „Ženski pokret“, „Venac“, časopisi: „Srpski književni glasnik“, „Arhiv za pravne i društvene nauke“, „Privredni pregled“, „Nova Evropa“ i mnogi drugi.
Dragoljub Jovanović je bio ogorčeni i strastveni borac protiv svih vidova nasilja i autokratskih režima, bilo da su to diktatura Kralja Aleksandra, fašistički sistemi u Nemačkoj i Italiji, autokratski metodi u organizovanju društva od strane komunista. Celokupan svoj život posvetio je borbi za život bez straha, odupiranju režimima koji unuštavaju ljudsko dostojanstvo, ograničavaju slobodu čoveka. Zato naslov jednog njegovog članka, koji je objavljen tek 1991. godine, „Sloboda od straha“ izražava njegovo najdublje životno opredeljenje.
Za hrabrost i doslednost odao mu je priznanje slovenački istoričar Jože Pirjavec koji je ocenio Dragoljuba Jovanovića kao čoveka koji nije pognuo glavu ni pred kraljem Aleksandrom, ni pred Josipom Brozom Titom (dr Jože Pirjavec, Jugoslavija 1918-1992, Nastanak, razvoj te raspad Karađorđevićeve ni Titove Jugoslavije, Koper, 1995). Jovanovićevoj hrabrosti odao je priznanje i dr Božidar Jakšić u predgovoru knjige Dragoljub Jovanović, „Sloboda od straha“. Izabrane političke rasprave (Beograd, 1991), pišući o njegovoj ulozi u razvoju demokratske misli. Podvukao je da je „malo ličnosti tako snažnog i doslednog demokratskog uverenja koje su se i u prvoj (građanskoj) i u drugoj (socijalističkoj) Jugoslaviji tako dosledno suprotstavljale autoritarnim političkim sistemima i bile u opoziciji svemu što je u javnom životu antidemokratsko, kao što je to činio Dragoljub Jovanović“. U ovoj oceni, čini mi se leži srž umnog i političkog kreda istaknutog intelektualca i neumornog borca za život bez straha.
U svojim demokratskim ubeđenjima, od kojih nije odstupao u dugogodišnjoj političkoj borbi, zalagao se za jačanje uloge narodnih masa, pre svega seljaštva, ne zaboravljajući ni ulogu radničke klase u društvenim preobražajima. Ostao je veran svojim mladalačkim socijalističkim idejama, ali ih je prilagođavao uslovima i političkim zahtevima vremena. Sa ponosom je lično meni istakao da je vaspitavan na idejama francuske demokratije, da je mogao da skrene ulevo ili čak i udesno, ali se odupro i ostao veran ubeđenjima iz mladosti i idejama najvećih francuskih demokratskih mislioca, posebno
istakavši Žan Žoresa i Romena Rolana. U „Političkim uspomenama“ objašnjavao je svoj put u politiku rečima: „Sve se desilo kako se moralo desiti. Od đaka-socijaliste morao sam postati Jugosloven po ideologiji u jednom Svetskom ratu koji je revolucionisao Evropu i svet i stvarao Jugoslaviju. Nisam se mogao zadovoljiti praznim patriotizmom, još manje ofanzivnim nacionalizmom, koji je značio kod Srba veliko-srpstvo. Morao sam početi jednim naizgled konstruktivnim i bezazlenim radom, koji se ubrzo pretvorio u rušenje bez koga nije moglo biti nove izgradnje. Tako se nametnula politička borba, tim pre što je ona najviše odgovarala mom temperamentu i ranoj đačkoj praksi“. Shodno tome od propagiranja ideja demokratije i socijalne pravde krenuo je u konkretnu političku akciju, ne zadovoljavajući se ni radom u društvu socijalnih radnika, ni u Grupi za socijalnu i kulturnu akciju.
Svoj politički angažman usredsredio je na rad u Savezu zemljoradnika Srbije, u koji je marta 1927. godine stupio sa grupom istomišljenika i formirao unutar Saveza grupu levih zemljoranika. Zašto je pristupio Savezu? Bio je to korak učinjen iz ljubavi prema seljacima, čiji je život i teškoće upoznao proučavajući agrarnu problematiku, posećujući sela i varošice, susrećući se sa seljacima na vašarima i prilikom raznih praznika. Odlučio je da seljacima posveti svoj život i da ih organizuje za borbu za poboljšanje njihovog položaja. Zasnovao je ideologiju tzv. agrarnog socijalizma, oslobađanja seljaštva od eksploatacije grada, podrazumevajući pod tom eksploatacijom kapitalistički sistem i potcenjivanje seljaštva kao većinskog dela stanovništva, njegovo kulturno i socijalno, kao i ekonomsko, uzdizanje i osamostaljenje i jačanje uloge u državi. Svu svoju energiju je usmerio na rešavanje problema seljaštva u Srbiji, Vojvodini i ostalim oblastima zemlje sa strašću boreći se za oslobađanje seljaštva iz kandži kapitala i zelenaša, trgovaca, policije i činovništva. Potpuno se predao radu među seljacima privlačeći na taj rad mlade intelektualce, studente i napredne seljake. I u okvirima Saveza zemljoradnika i posle odvajanja od njega težio je stvaranju opštejugoslovenskog seljačkog pokreta u savezu sa Hrvatskom seljačkom strankom i drugim seljačkim strankama i pokretima na jugoslovenskom tlu, pa i šire, u savezu sa bugarskim zemljoradnicima, radi jačanja borbe seljaka za ekonomski napredak i političko organizovanje. Toj ideji je ostao veran i posle rata, u socijalističkoj Jugoslaviji.
U redovima Saveza zemljoradnika Srbije od 1927. do 1940. godine delovao je na njegovoj aktivizaciji, rušenju konzervativnog vođstva pomoću grupe levih zemljoradnika, pokušavajući da se dosledno, uz korektive, primenjuju Program i Statut tog Saveza. Kada je shvatio da njegovi napori u tom smislu nisu imali efekta, posebno posle smrti predsednika Saveza Jovana Jovanovića-Pižona, osnovao je Narodnu seljačku stranku, odvojivši se od matice uoči napada fašističke Nemačke na Jugoslaviju.
Njegovo zalaganje za razumevanje zahteva hrvatskog seljačkog pokreta nije nailazilo na razumevanje i smatralo se čak da je u službi Hrvata i protiv interesa Srba.
Shvativši da oštri srpsko-hrvatski sukobi podrivaju osnove mlade jugoslovenske države i razbuktavaju nacionalističke strasti, Dragoljub Jovanović je video u njima opasnost za razvoj demokratije i ostvarenje stvarnog savaza između dva najveća naroda u državi.
Oko svojih ideja, od kojih su mnoge prevazilazile vreme u kome je živeo i društvenu svest vodećih političkih struktura, nije mogao okupiti veći broj pristalica među inteligencijom i političarima ni u Srbiji, ni u drugim krajevima države. Često smele i za mnoge opasne ideje su izazivale i vlast i predstavnike konzervativnih političkih krugova, a u komuniste. Svojim nastupima i zalaganjem za rešavanje seljačkih
problema, oštrom kritikom režima i vodećih političara iz redova opozicije davali su hranu za kritiku i odbacivanje saradnje sa njim. Ispoljavao je i političku naivnost i idealizaciju sposobnosti i snage seljaštva za obračune sa režimom, što je na njega navlačilo mržnju vlasti. Jovanovićeva težnja za stvaranjem opštejugoslovenskog seljačkog pokreta izazivala je otpor pre svega hrvatskog vođstva HSS u međuratnom periodu, a u posleratnom rukovodstva KPJ. Bio je uglavnom usamljen u svojoj političkoj aktivnosti i potisnut na margine političkog života u obe Jugoslavije, ali nije se mirio sa tim i ostao je dosledan i veran svojim ideološkim stavovima i uporan u nastojanjima da ih ostvari, uprkos progonima, hapšenjima, osudama i kritikama. U tome je ispoljavao borbenost i visoku moralnu snagu. Suprotstavljajući se velikosrpskoj ideji i separatizmu nesrpskih političara, odbacio je zvaničnu doktrinu integralnog jugoslovenstva, smatrajući da je samo federalno uređenje države mogućnost u otklanjanju prevlasti srpskog političkog establišmenta u političkim i društvenim odnosima i suzbijanju nacionalističkih težnji hrvatskih i slovenačkih političara. To će se postići izgradnjom zajedničke države na osnovu dobrovoljnosti u zajedničkom delovanju i ravnopravnosti.
Bio je ogorčeni protivnik centralističkog uređenja države zasnovanog na Vidovdanskom ustavu. Na suđenju 1938. godine u zaključnoj reči je izjavio:“Ne bežim od odgovornosti, ne branim se, ne otimam se, već samo određujem svoj stav i obeležavam svoje verovanje. Ni ja, ni drugi nismo fatalisti, ni zanesenjaci. Nismo zavedeni, ni plaćenici. Nećemo da se raspadne država. Zato predlažemo reforme. Nećemo građanski rat, zato tražimo ekonomske i socijalne reforme. Nećemo separatizam, zato tražimo samoupravu i federaciju“.
Saznanje o potrebi državnog preuređenja na federalističkoj osnovi kod Dragoljuba Jovanovića se učvrstilo posle dolaska Hitlera na vlast u Nemačkoj. Uviđajući da srpsko-hrvatski sukobi slabe odbrambenu moć zemlje, zalagao se za rešavanje hrvatskog pitanja, a kasnije i srpskog, za sklapanje iskrenog srpsko-hrvatskog sporazuma na demokratskim osnovama, za slobodno razvijanje zajedničkog života pod jednim državnim krovom uz uživanje razlika i interesa svakog od ova dva najveća naroda u Kraljevini Jugoslaviji bez pritisaka i prevlasti jednog od njih. Zato je podržavao sporazum sklopljen 1937. i kasniji ulazak predsednika Hrvatske seljačke stranke dr Mačeka u vladu. Zbog njegovog otvorenog zalaganja za rešavanje srpsko-hrvatskih sukoba bio je meta napada u štampi, posebno desničarskoj i provladinoj, pa čak i u stranačkim glasilima nekih demokratski orijentisanih političkih krugova.
Zbog antiautokratskih demokratskih ubeđenja i borbe protiv režima bio je osuđen na godinu dana robije 1932. godine i izbačen sa Univerziteta. Posle dolaska sa robije bio je aktivan za vreme priprema i sprovođenja petomajskih parlamentarnih izbora 1935. godine, na kojima je bio izabran za narodnog poslanika. Ponovo je bio uhapšen i osuđen na zatvorsku kaznu 1939. godine. U kratkim periodima van zatvorskih zidina izdržavao je porodicu advokaturom, braneći pred Državnim sudom za zaštitu države seljake, komuniste, Makedonce.
U politici se Dragoljub Jovanović nije pridržavao ustaljenih metoda i razmišljanja. U zavisnosti od uslova prilagođavao je svoje ideje i praktične poteze, povremeno je učestvovao u zajedničkim akcijama sa drugim opozicionim grupama i strankama, podržavajući stvaranje jakog opozicionog bloka radi rušenja vlade i nedemokratskog režima. Isticao je: „Mi smo svim svojim spisima i akcijama tražili izlaz, tražili smo izlaz iz ćorsokaka u koji je ovu zemlju doveo režim diktature… Tražili smo i jedan nov ideal za novo vreme
i za nove generacije. Zašto tražimo takav ideal kad već postoji komunizam? On kao kakvo veliko sunce greje ljude i čisti ih od urođenog egoizma… Mi se ne damo zatvoriti u dilemu: mrtvilo današnjeg režima ili komunistička groznica; apsolutizam ili krvava revolucija. Nažalost, danas se stvorio jedan jaz, jedna opasna praznina između vladinog rada gore i komunističkog rada dole. U našoj zemlji se još nacionalno pitanje prepliće sa socijalnim gnevom, i obrnuto. Komunisti idu u frankovce i makedonstvujušče, separatisti idu u komuniste. Mi u teoriji nemamo ništa protiv komunizma i protiv revolucije. Ali mi, politički ljudi, stvari posmatramo s obzirom na našu sredinu, na naše vreme i ne generaciju kojoj pripadamo“. Naglasio je da se on i njegove pristalice bore „protiv privredne eksploatacije, društvene nejednakosti i kulturne zapuštenosti ljudi, ljudi koji rade, naročito seljaka“. Podvukao je stanovište da žele da Jugoslavija bude zemlja uređena na federalističkim principima, u kojoj bi bile zadovoljene istorijske težnje i tradicije i Hrvata i Slovenaca, a ne samo Srba, da u zajedničkoj kući svi članovi „porodice“ budu zadovoljeni“. Podvlačio je da narod ima da bira „ili korenite političke reforme u pogledu državnog uređenja, ili stalne srzavice i raspad države prilikom prvog potresa“, tražeći sprovođenje „korenite ekonomske reforme“ sadržane u programu Saveza zemljoradnika, koji je prihvatila i njegova zemljoradnička levica. U protivnom će nastati haos, socijalni nemiri i građanski rat. Naglašavao je:“Ako ne prihvatite federaciju, imaćete separaciju, to znači propast i za Srbe i za Hrvate i za Slovence. Ako nećete ubrzanu evoluciju, imaćete nasilnu revoluciju“.
Braneći se od napada režimske štampe i kritičara sa desna, Dragoljub Jovanović je objašnjavao svoje stavove u vezi sa saradnjom sa komunistima, odbijajući sve prigovore da služi njima, Moskvi, Kominterni. Nije dozvoljavao da ga bilo ko svojata, sa mu nameće svoje stavove, taktiku i parole. U tome je ispoljavao doslednost u odnosima kako sa drugim opozicionim snagama, tako i sa komunistima. U odnosu sa njima, protiveći se ilegalnim metodima rada KPJ, podržavao je napore na stvaranju Narodnog fronta kao u borbu protiv fašizma i njegove ideologije, zalažući se za uključivanje predstavnika radničke klase, tj. KPJ, u Udruženu opoziciju radi jačanja antirežimske borbe i demokratski preobražaj zemlje.
Zbog tog zalaganja je bio izložen kritici šefova Udružene opozicije, koji ga nisu ni priznavali za njenog člana. Komunisti su mu zamerali na laviranju između njih i građanskih političara, na odvlačenju seljaštva od saveza sa radnicima, odvlačeći iz redova zemljoradničke levice najagilnije mlade članove u svoje redove, slabeći pozicije te levice i njenog vođe, mada bez vidnijeg uspeha.
Uz ozbiljne primedbe i rezerve o saradnji i u saradnji sa komunistima, smatrao je ipak da oni treba da učestvuju u legalnoj antirežimskoj borbi kao predstavnici radničke klase. Saradnja sa njima na stvaranju Narodnog fronta pokazala je njegov jasan antifašizam, bezkompromisnu osudu fašističke ideologije i prakse, koje je izrazio i u objavljenim tektovima. Taj stav je pokazao i odlaskom u republikansku Španiju, o čemu je napisao tekst objavljen u zagrebačkom časopisu „Književnik“, izdavši ga kasnije kao posebnu brošuru „Bio sam u Španiji“. Svoj antifašizam i privrženost demokratiji Dragoljub Jovanović je dokazao i kritikom spoljne politike Stojadinovićeve vlade zbog ustupka i približavanja fašističkoj Nemačkoj. Podržavao je sve antifašističke akcije i pokrete u Evropi koji su se suprotstavljali agresiji Hitlerovske Nemačke i Musolinijeve Italije u Evropi i Africi. U uviđanju opasnosti koja preti Jugoslaviji od strane fašističkih država i njihovih satelita zalagao se za neizostavno uspostavljanje diplomatskih i prijateljskih odnosa sa Sovjetskim Savezom, smatrajući Rusiju osloncem slovenskih naroda u suprotstavljanju nemačkim zavojevačkim planovima i težnjama. Bio je, sem toga, pristalica
uspostavljanja prijateljskih odnosa sa bugarskim narodom, kao i sa demokratskim zapadnoevropskim državama i narodima.
Doslednost i privrženost svojim političkim ubeđenjima izrazio je u pozdravnoj reči na beogradskoj železničkoj stanici posle izlaska iz zatvora 1939. godine. Okupljenom narodu i prijateljima je rekao: „Vraćam se iz zatvora onakav kakav sam tamo i otišao. Nisam izgubio ni volju ni svoje uzdaje da će narod uvek imati poslednju reč“. Istakao je da će se i dalje truditi „da svu energiju“ naroda sa svojim istomišljenicima propusti „kroz jednu jedinstvenu turbinu“, stvarajući „pogonsku snagu“ za ostvarenje političkih i socijalnih ideja zemljoradničke levice.
Nevolje sa komunistima su se nastavile za vreme rata i posle oslobođenja zemlje. Posle kraćeg perioda uzajamne saradnje u Narodnom frontu i rukovodstvu savezne i srpske skupštine i povratka na Univerzitet, bio je ponovo napadan zbog opozicionih nastupa u Narodnoj skupštini i kritike pojedinih zakonskih predloga (Zakona o zadrugama, o štampi i dr.). Ponovo je bio isključen sa Univerziteta, izbačen iz rada Skupštine Jugoslavije i Srbije, zatim uhapšen i osuđen na devet godina robije sa fizičkim radom.
Bio je prinuđen da se brani kako od napada režima u međuratno doba, tako i od komunističkih napada za izneveravanje ideja socijalne pravde i odvajanje seljaštva od radničke klase, što se tumačilo kao izdaja.
Pored vernosti idealima i ubeđenjima Dragoljuba Jovanovića je odlikovala hrabrost, koju nisu mogli uništiti ni napadi ideoloških protivnika, pa i bivših prijatelja i sledbenika, ni pritisci, represija i progoni organa vlasti. Uvek se zalagao za slobodno izražavanje stavova, borio se za svet bez nasilja i unižavanja čovekovog dostojanstva. Hrabrost i nemirenje sa onima koji su sprovodili naredbe vlasti pokazao je i u obraćanju univerzitetskim vlastima, članovima Saveta Pravnog fakulteta, kolegama koji su ga izbacili sa Univerziteta, rečima: „Znam da je ovaj postupak došao kao posledica mojih govora u Skupštini. Biće ono što je režim odlučio da bude. Ja bih jedino voleo da se vi ne sramotite vršeći jedan posao koji vam ne priliči. Neka me osudi policija, sud, ko hoće, samo neka to ne čine ljudi sa kojima sam sarađivao u jednom uzvišenom poslu“. Tim rečima, izgovorenim 1946. godine, stavio je na proveru moral svojih kolega u nauci i pedagoškom radu, koji zbog jednog profesora i političara nisu želeli da se liše posla i privilegija i pokoeno i bez roptanja obavili posao koji im je dodelila vlast.
Na suđenju 1947. godine svoj politički kredo otvoreno je izneo pred onim koji će ga osuditi na devet godina robije, završavajući odbranu rečima: „ Ako me osudite na zatvor, ja ću rado tamo otići i nastaviću da propovedam ono za šta sam se stalno borio, čemu sam služio i čemu ostajem veran. Boriću se za Jugoslaviju, za federaciju, za republiku, za socijalizam, za narodnu vlast“.
Mada nije bila dokazana nijedna krivica za koju je bio optužen (antinarodni rad, veza sa stranim agentima, saradnja sa dr Mačekom i emigracijom) dr Dragoljub Jovanović je bio osuđen na devet godina robije sa prinudnim fizičkim radom. Ni na robiji nije prestao da radi, piše zabeleške o ljudima i proteklom vremenu. Osuđen nevin i bez dokaza, nije izgubio veru u budućnost i moral ljudi, u čemu su ga sve vreme robijanja podržavali žena Dana, deca i pojedini verni prijatelji.
Po izlasku sa robije tru godine je živeo od pomoći prijatelja, vernih mu seljaka i paketa iz Francuske koje je slala odana prijateljica Mari-An Karoa. Počeo je hod po mukama za dobijanje zaslužene penzije. Od vlasti je dobijao pomoć koja nije bila dovoljna za izdržavanje porodice, koja se svela na ženu Danu i kćerku Dafinu. Režim je starog profesora i političara osudio i posle robijanja na polugladno bivstvovanje, ne dodelivši mu penziju zbog „nedostatka radnog staža“. Umro je u svojoj osamdeset trećoj godini, skromno sahranjen u krugu porodice i najužih prijatelja.
***
Uobičajeno je da svako naučno istorijsko istraživanje bude snabdeveno aparatom (napomenama) sa dodatnim objašnjenjima, navođenjem izvora koji su korišćeni. U ovom delu je odstupljeno od tog načina prezentovanja građe u klasičnom smislu zato što bi tekst bio suviše opterećen napomenama, ispresecan velikim brojem podataka i izvora, što bi narušilo tok izlaganja i nepotrebno upućivalo čitaoca da za svaki podatak ili citat mora proveravati tačnost navedenog. Taj „nedostatak“ nadoknađujem bibliografijom objavljenih i rukopisnih tekstova dr Dragoljuba Jovanovića i literaturom o njemu.
Glavni izvor za pisanje ovog dela su bili rukopisi dvanaest knjiga „Političkih uspomena“ Dragoljuba Jovanovića, pisanih u prvoj polovini šezdesetih godina, posle izlaska sa robije. Rukopis iznosi tri i po hiljade strana gusto pisanog teksta, snabdeven je registrom imena sa kratkim biografskim podacima za većinu ličnosti o kojima je reč u tekstu. Prirodno je da su iz tog obimnog teksta za ovo delo uzeti najvažniji podaci. Tokom 1997. godine izdato je prvih sedam knjiga tog rukopisa, koje su bile u posedu Arhiva Jugoslavije i skoro trideset godina bili dostupni samo pojedinim istraživačima. Jovanovićeve uspomene nezaobilazan izvor ne samo za proučavanje životnog puta samog autora, nego i za proučavanje političke, naučne i kulturne istorije doba u kome je on živeo. U rukopisu se nalaze i mnogi dokumenti, pisma, isečci iz raznih novina, govori Dragoljuba Jovanovića na raznim skupovima i zborovima, zapisnici sa raznih sastanaka zemljoradničke levice i Narodne seljačke stranke. Kao i u drugim tekstovima Dragoljub Jovanović izražava lično viđenje ljudi i događaja, iznosi lične stavove, mada pokušava, i dosta uspešno, da opiše atmosferu vremena i ponašanje različitih subjekata društveno- političkih zbivanja i događaja. Prirodno je da istraživač mora da proverava navode i po drugim izvorima, kada je to bilo moguće, uglavnom imajući poverenje u istinitost navoda i podataka koje su navedene u uspomenama.
Iz obimnog rukopisa od tri knjige na 1390. stranica i sa više stotina imena ljudi sa kojima se Dragoljub Jovanović susretao, sarađivao ili se sukobljavao u toku svoje političke i naučne karijere, objavljene su dve knjige pod naslovom „Ljudi, ljudi… Medaljoni 56 umrlih savremenika“ (Beograd 1973, I) i „Ljudi, ljudi… Medaljoni 46 umrlih savremenika“ (Beograd 1975, II), koje predstavljaju samo manji deo rukopisa. Kao i „Političke uspomene“, ove dve knjige su važan izvor za razumevanje odnosa između Dragoljuba Jovanovića i njegovih savremenika, od kojih su mnogi bili istaknuti naučnici, književnici i političari u međuratnoj Jugoslaviji, za saznanja o mnogim već zaboravljenim ili malo poznatim ličnostima.
Mnogi likovi su upečatljivo, sa zanimljivim podacima iz njihovog života i stvaralaštva dati, tako da su u nedostatku drugih izvora ove dve knjige od velike vrednosti za istraživanje istorije XX veka na jugoslovenskom tlu.
U rukopisu je ostalo opširno delo „Razmišljanje o moralu“, koje je Dragoljub Jovanović počeo da piše u zatvoru, tokom 1947-1955. godine. Dosada se niko nije prihvatio da objavi ovaj značajan rukopis. Sam Dragoljub Jovanović ga je objavio i dve knjige pod opštim naslovom „Vedrina“. Prva knjiga je štampana 1970. godine i nosila podnaslov „Savremeni čovek, priroda i civilizacija“. U tekstu je zabeležio da je podatke za to delo prikupljao nekoliko godina, da se „sećao doživljenog i pročitanog, ispisivao nova saznanja, bogatio se razgovorima i tuđim iskustvima, danju čitao ili beležio olovkom, noću se vraćao na iste misli“ u zatvorskoj ćeliji u sremskomitrovačkom zatvoru. U objavljenoj knjizi (prva knjiga) razmišlja o plodovima ratova i revolucije, likovima boraca i tvoraca, raspravlja o značaju prirode za čoveka i njegov život, o značaju zemlje u seljačkom životu prilikom formiranja seljakovog lika, o uticaju civilizacije na razvoj ljudskog društva, prirodnim uslovima za življenje i stvaranje. Druga knjiga rukopisa objavljena je 1971. godine i naslovljena „Vedrina“. U njenom prvom delu piše o radu kao obliku oslobađanja čoveka, o dostojanstvu telesnog rada i prolaženju puta kroz rad do slobode.
Bio je iskren i dosledan borac za poštovanje rada kao merila ljudske vrednosti i življenja. Rad je za njega bio osnova razvoja ličnosti i njenog aktivnog učešća u stvaranju svih vrednosti, pre svega nauke i tehnike. Povezuje potrebu rada i moralnog faktora, tj. uticaj rada kao psihičkog i moralnog faktora na čoveka, nadovezujući na ta razmišljanja i stavove o plodovima rada i značaju delotvornih ljudi. Drugi deo knjige posvećuje razmišljanjima o veri i njenom značaju, tj. vere u boga i verskih osećanja za ljude. Razmatra različite religije i verske organizacije, puteve ka bezverju i ulogu nauke u jačanju bezverja ikoje menjaju ljude i njihovu svest.
Čitav niz rukopisa je bio uništen za vreme rata, jer ih je Dragoljub Jovanović zakopao da ne bi pali u ruke neprijatelja. Vremenom su oni istruleli i samo manji deo je mogao biti korišćen. Među tim rukopisima su nestali plan knjige „Radna demokratija“, plan brošure „Našim seljacima“, veliki broj govora, istupanja na sudovima, na skupštini Glavnog saveza srpskih zemljoradničkih zadruga 1930. godine, govor održan na francuskom jeziku u pariskom Pale de la Mutije 10. februara 1938. godine, govor na sahrani Jakova Jelašića u Zagrebu 8. septembra 1939, stenografisani govor na zboru u Novim Karlovcima krajem 1939, govor na sastanku zemljoradničke levice krajem te godine pod naslovom „Naslon na Rusiju“, odbrana na procesu komunistima Vasi Prlji i drugovima pred Državnim sudom za zaštitu države i drugi.
Sem rukopisnih tekstova u ovoj knjizi su korišćeni objavljeni radovi i tekstovi Dragoljuba Jovanovića u posebnim izdanjima, mnogobrojnim časopisima i novinama, navedeni u bibliografiji negovih objavljenih dela.
U monografiji je korišćena arhivska građa iz raznih arhivskih ustanova u Beogradu, Sarajevu, Zagrebu i nekim drugim gradovima. U Arhivu Jugoslavije o delovanju Dragoljuba Jovanovića nalaze se dokumenta u zbirci Jovana Jovanovića-Pižona, u dokumentima Pres biroa, fondu Ministarstva unutrašnjih poslova Kraljevine Jugoslavije, fondu Milana Stojadinovića, fondu SKJ i Kominterne i fondu Socijalističkog saveza radnog naroda. Ti fondovi i zbirke dokumenata se uglavnom odnose na policijsko praćenje
aktivnosti Dragoljuba Jovanovića na terenu i u Savezu zemljoradnika, njegovu aktivnost kao šefa levih zemljoradnika i narodnog poslanika, hapšenja u suđenja 1932. godine i dr. Dokumenta iz fonda SKJ- Kominterne sadrže izveštaje generalnog sekretara KPJ Josipa Broza Tita i drugih komunističkih rukovodilaca sa ocenama delovanja i ličnosti Dragoljuba Jovanovića u periodu stvaranja Narodnog fronta, o susretima sa njima uoči napada Nemačke na Jugoslaviju i razgovorima oko zajedničkog suprotstavljanja okupatoru, kao i o odnosima komunista i vođe levih zemljoradnika i Narodne seljačke stranke. U fondu Socijalističkog saveza radnog naroda sačuvani su fragmenti iz sudskog procesa Dragoljubu Petroviću 1947. godine, kao i neki dopisi sa osudom njegovog rada. U arhivu bivše republike Bosne i Hercegovine postoje dokumenti iz fonda Drinske banovine, koje se uglavnom odnose na policijske izveštaje o putovanjima Dragoljuba Jovanovića, sastancima sa istomišljenicima, govorima na zborovima, odnosima zemljoradničke levice sa strankama udružene opozicije.
U Arhivu Srpske akademije nauka i umetnosti u Beogradu čuva se obimna građa iz porodične dokumentacije Dragoljuba Jovanovića, dokumenta iz perioda školovanja u Francuskoj, dnevnik o životu, susretima i događajima 1916-1918. godine, prepiska sa mnogobrojnim ličnostima, isečci iz novina, rukopisni tekstovi, fotografije, original Zapisnika sastanaka srednjoškolske socijalističke omladine u Pirotu 1910-1912. godine i drugi. Porodica Dragoljuba Jovanovića mi je omogućila korišćenje dokumenta pre njihovog poklanjanja Arhivu Srpske akademije nauka i umetnosti, a i pružila mi mogućnost da pregledam dokumenta iz perioda posle izlaska na slobodu 1955. godine, koja pokazuju napore za dobijanje penzije (potvrde o radnom stažu, svedočenja bivših saradnika iz raznih mesta, prepiska sa raznim ustanovama i vladom Srbije i dr.).
Od objavljene građe korišćene su Stenografske beleške zasedanja savezne skupštine i Veća naroda 1946-1947. godine, dokumenta objavljivana u raznim izdanjima i delima pojedinih istraživača.
***
U radu su korišćeni napisi u raznim novinama, časopisima i zbornicima sa ocenama naučnih i drugih tekstova Dragoljuba Jovanovića i njegove političke aktivnosti. Štampa je pomno pratila njegovu aktivnost. Posebnu pažnju su privlačila suđenja njemu i njegovim istomišljenicima i pristalicama pred Državnim sudom za zaštitu države 1929, 1932. i 1938. godine, njegov odnos prema drugim političkim grupacijama, šefovima Udružene opozicije, vođama hrvatskog seljačkog pokreta (posebno Mačeku i Radiću), odnosi unutar Saveza zemljoradnika Srbije. Izveštači su objavljivali izveštaje o zborovima Udružne opozicije, na kojima je istupio i Dragoljub Jovanović, posebno Kragujevačkom zboru 1935. godine, kao i zborovima van te opozicije, ocenjivali su osnivanje Narodne seljačke stranke i druge političke akcije Dragoljuba Jovanovića.
Njegovi govori često nisu navođeni korektno ili uopšte nisu ni spominjani. Sve je zavisilo od ideološke usmerenosti ili političke pripadnosti pojedinih listova u kojima su se autori bavili pozicijom i
nastupima Dragoljuba Jovanovića, uglavnom sa negativnom konotacijom. To se odnosi pre svega na organe desnih snaga, režima i štampe KPJ. U posleratnoj Jugoslaviji od perioda saradnje u Narodnom frontu do sredine 1946. godine štampa je dosta korektno ocenjivala aktivnost Dragoljuba Jovanovića da bi od 1947. godine, posebno u vezi sa njegovim sudskim procesom i osudom na devet godina robije potpuno negirala njegovu bilo kakvu pozitivnu ulogu u izgradnji društva i saradnji sa vlastima i KPJ. U tome su prednjačili „Borba“, „Politika“ i „Sloboda“ u Pirotu.
Naučno delo Dragoljuba Jovanovića uglavnom je ocenjivano u ozbiljnim časopisima, kao što su bili „Srpski književni glasnik“, „Arhiv za pravne i društvene nauke“, „Sociologija“, „Nova Evropa“, „Privredni pregled“ i drugi u međuratnom razdoblju.
***
U posleratnoj istoriografskoj literaturi u periodu od 1947. do početka sedamdesetih godina davane su uglavnom negativne ocene ideoloških stavova i političke delatnosti Dragoljuba Jovanovića, uz veoma retko spominjanje njegovih naučnih zasluga. Najveći deo tih ocena odnosio se na njegovo ponašanje za vreme okupacije, izuzev poneke u međuratnom periodu. Zasnovane su bile na političkim osudama koji su protiv Jovanovića izrekli pojedini partijski rukovodioci KPJ (Josip Broz, Edvard Kardelj, Milovan Đilas, Miloš Minić i dr.) i njegovi nekadašnji istomišljenici iz predratnog i posleratnog vremena. U svim državnim listovima on je grubo napadan zbog držanja za vreme rata, istupanja u skupštinskim debatama i kritike posleratnog režima. Neke ocene su se zasnivale na sudskim materijalima iz 1947. godine, bez provere i traženja istine. Političke osude su prenošene u istoriografska dela, u kojima su kao izvor služili Titove ocene iz predratnog perioda, „Dnevnik“ Vladimira Dedijera, neke neidentifikovane izjave pojedinih učesnika NOB-a, izjava Draže Mihailovića za vreme njegovog suđenja, izmišljene poruke Dragoljuba Jovanovića članovima Narodne seljačke stranke za vreme okupacije, izjave podmetanih svedoka njegove „antidržavne“ i „antinarodne“ delatnosti za i posle rata.
Pojedini istoričari su ipak još početkom 60-tih godina iznosili objektivne ocene o političkom delovanju Dragoljuba Jovanovića u međuratnom razdoblju. Među njima je prvi bio dr Todor Stojkov, ponešto su pisali dr Slavoljub Cvetković i Milica Damjanović u radovima o naprednom omladinskom i studentskom pokretu u Srbiji i u Beogradu. Od kraja šezdesetih godina činjeni su napori da se Dragoljub Jovanović stavi u kontekst kompleksa najvažnijih političkih zbivanja vremena u kome je delovao i kao naučnik i kao političar. Glavna pažnja je usmeravana na njegove poglede na ulogu seljaštva, mesto u društveno-političkim zbivanjima tridesetih godina, sociološke i ekonomske stavove (dr Obren Blagojević, Milovan Mitrović, Aleksandar A. Miljković i dr.). O političkoj aktivnosti Dragoljuba Jovanovića davane su ocene u radovima dr Dušana Živkovića, dr Branka Petranovića, Križišnik-Bukvić, Nadežde Jovanović, mr Mire Radojević, dr Momčila Isića i dr. U radovima navedenih autora popunjene su neke praznine u proučavanju doprinosa dr Dragoljuba Jovanovića razvoju demokratije, koncepciji preuređenja države na federalističkim principima, borbi za socijalno i ekonomsko oslobođenje seljaštva, učešću u stvaranju Narodnog fronta i drugih oblika društvenog, političkog i naučnog delovanja.
U ocenama istoriografije koja se bavila periodom NOR-a i Drugog svetskog rata uglavnom preovlađuju negativne ocene (pasivnost, izneveravanje sporazuma sa KPJ o uzajamnoj borbi sa okupatorom, izmišljena saradnja sa četničkim pokretom, nedolazak na zasedanja AVNOJ-a, odvraćanje saradnika od učešća u narodnooslobodilačkoj borbi i dr.). Sve negativne ocene obojene određenim političkim i ideološkim stavovima, neutemeljene na proverenim podacima, rezultati su verovanja u već poznate partijske ocene i iskaze neimenovanih ličnosti.
Distanciranje od partijskih ocena i osuda, kao i sudskih materijala 1947. godine omogućili su istraživačima da objektivno sagledavaju ulogu dr Dragoljuba Jovanovića u istoriji političkih borbi u međuratnoj i posleratnoj Jugoslaviji. U tom pomeranju svesti i odnosa prema njegovoj ličnosti važnu ulogu odigrali su tekstovi dr Vojislava Koštunice i dr Koste Čavoškog („Opozicione političke stranke u Narodnom frontu (1944-1949) Jugoslavije“. Istorija 20 veka. Beograd 1983, 93-116; Stranački pluralizam ili monizam. Društveni pokreti i politički sistem u Jugoslaviji 1944-1949, Beograd, 1983. (Drugo izdanje, dopunjeno, izašlo je iz štampe 1990. godine). Neki poznati istraživački, među njima i prof. dr Branko Petranović, vremenom su se oslobađali ranijih zabluda i ocena datih na osnovu partijskih stavova o Dragoljubu Jovanoviću, pomerajući svoje ocene od negativnih ja pozitivnim, posebno kada su pisali o odnosima između njega kao vodeće ličnosti Narodne seljačke stranke i KPJ posle rata.
Istoriografija se posebno oslobađala netačnih ili površnih ocena i sudova, čime se stvarala atmosfera za dublje i realnije sagledavanje ne samo ideologije Dragoljuba Jovanovića, nego i njegovog političkog angažmana kako u međuratnom razdoblju, tako i posle oslobođenja zemlje.
Od 1991. godine počelo je objavljivanje posebnih izdanja tekstova Dragoljuba Jovanovića (Sloboda od straha. Izabrane političke rasprave (1991), priređivači dr Božidar Jakšić i dr Nadežda Jovanović; Seljak svoj čovek (1997); zbirka tektova o selu i seljaštvu koju su priredili dr Momčilo Isić i dr Nadežda Jovanović. Započeta su i opsežnija istraživanja čiji je jedan od rezultata bio okrugli sto u organizaciji Instituta za noviju istoriju Srbije u Beogradu i objavljivanje tekstova u zborniku Čovek iznutra slobodan. Dragoljub Jovanović-naučnik, političar, stradalnik. Niš 1993. U zborniku su objavljeni radovi istraživača u oblasti istorije, sociologije, ekonomike, koji su se neposredno bavili ličnošću Dragoljuba Jovanovića i značajem njegovih radova, bez oslanjanja na ranije stavove i zablude.
S obzirom na bibliografiju onoga što je dosad pisano u međuratnoj i posleratnoj Jugoslaviji o Dragoljubu Jovanoviću, to je tek početak ozbiljnih istraživanja bogatog nasleđa jednog od značajnih naučnika i političara u istoriji Srbije i Jugoslavije XX veka. Potrebno je objaviti njegovu „Agrarnu politiku“, rukopis „Razmišljanje o moralu“ u celini, trotomni rukopis „Ljudi, ljudi“ i druge dosad nepoznate radove ovog plodnog autora. Predstoji i ozbiljan rad na proučavanju Jovanovićevih socioloških, ekonomskih i drugih stavova, određivanje njegovog mesta i uloge u društveno-političkom životu u međuratnoj i posleratnoj Jugoslaviji.
Dopunu teksta o životnom putu i delovanju dr Dragoljuba Jovanovića predstavlja bibliografija njegovih rukopisnih i objavljenih radova i pregled predavanja, kao i bibliografija radova u kojima postoje podaci o Dragoljubu Jovanoviću ili u kojima se opisuje politička situacija u zemlji i rad političkih partija i vlade. Podatke za bibliografiju sam crpela u Jovanovićevom rukopisu „Političke uspomene“ i iz objavljenih bibliografija („Leksikon pisaca Jugoslavije“, Novi Sad 1979, II, 601-603, koji su priredili dr
Todor Stojkov i S.A. Jovanović; „Dragoljub Jovanović, Sloboda os straha. Izabrane političke rasprave“. Beograd 1991, 488-502, koju je sastavila dr Nadežda Jovanović u knjizi koju su priredili Nadežda Jovanović i Božidar Jakšić; „Bibliografija radova dr Dragoljuba Jovanovića i radova o njemu“ u zborniku „Čovek iznutra slobodan. Dragoljub Jovanović-naučnik, političar, stradalnik“, čiji je autor Dobrivoje Aranitović. Beograd 1993, 157-174).
Bibliografija obuhvata: dela Dragoljuba Jovanovića od 1912. do 1975. godine u literaturu o njemu od 1919. do 1998. godine. Primenjen je hronološki princip rasporeda bibliografskih jedinica. U tom rasporedu se nalaze i posebne brošure, kao i novinski članci i prilozi u časopisima.
Bibliografija je podeljena u nekoliko delova. U prvi su uključeni Jovanovićevi tekstovi objavljeni kao posebna izdanja i objavljeni u raznim izdanjima: članci u časopisima i novinama, naučne, umetničke, političke i društvene provenijencije. Drugi deo je posvećen njegovim rukopisima tekstovima ( člancima, beleške, zapisi o pojedinim događajima i ljudima, intervjuji i dr.), kao i obimnim rukopisima kao što su „Političke uspomene“, „Razmišljanja o moralu“, „Ruralna i zadružna kultura“, „Seljački socijalizam“, njegovim tekstovima koji su posvećeni odnosima zemljoradničke levice sa komunistima, elaborat o Makedoniji, izveštaji na sednicama Glavnog odbora Narodne seljačke stranke 1945. i 1946. godine; ideološka načela, program i organizacija Narodnog fronta iz 1946. godine i mnogi drugi.
Jedan deo bibliografije sadrži pregled predavanja dr Dragoljuba Jovanovića držanih od 1918. do 1947. godine na raznim tribinama, pred slušaocima narodnih univerziteta, u Grupi za socijalnu i kulturnu akciju, pred zemljoradničkom omladinom, na sastancima zemljoradničke levice. Pregled je sastavljen na osnovu podataka koje je naveo u svojim „Političkim uspomenama“ sam Dragoljub Jovanović, kao i podataka iz štampe.